Muzyka Bliskiego Wschodu od wieków fascynuje bogactwem brzmień i oryginalnymi instrumentami, które nadają jej niepowtarzalny charakter. W regionie tym zrodziło się wiele tradycyjnych instrumentów strunowych, perkusyjnych i dętych, które do dziś odgrywają istotną rolę w lokalnej kulturze muzycznej. W niniejszym artykule przybliżymy historię, budowę i brzmienie kilku najpopularniejszych instrumentów bliskowschodnich - lutni, qanunu, darbuki, udu, neya oraz zurty.
Lutnia - historia i opis instrumentu
Lutnia cieszy się długą i bogatą tradycją na Bliskim Wschodzie, sięgającą czasów starożytnych. Jej bezpośrednim protoplastą była arabska al-ud, wywodząca się z instrumentów szarpanych znanych w Mezopotamii. Od VII w. lutnia zadomowiła się w krajach arabskich, stając się ulubionym instrumentem poetów i muzyków. Ceniono ją za delikatny, melancholijny ton, idealnie współgrający z liryką arabską. Lutnia była nieodłącznym elementem kameralnych zespołów na arabskich dworach, towarzysząc śpiewom i recytacji poezji. Jej popularność rosła wraz z ekspansją Arabów w średniowieczu, docierając do Hiszpanii, Francji i Niemiec.
Pochodzenie i rozwój lutni na Bliskim Wschodzie
Pierwotne lutnie bliskowschodnie miały 3-5 strun i małe pudło rezonansowe w kształcie półgruszki. Wraz z upowszechnieniem się lutni na zachodzie Europy, arabski instrument przeszedł wiele modyfikacji konstrukcyjnych. Zaczęto budować większe lutnie z dłuższym gryfem, dopasowując je do europejskiego stylu gry. Dodawano nowe struny, zwiększając ich liczbę nawet do 13. Pomimo tych zmian, arabska lutnia zachowała wiele unikatowych cech, odróżniających ją od lutni europejskich.
Budowa i brzmienie lutni
Typowa lutnia arabska ma płaskie, okrągłe pudło rezonansowe i długi, wąski gryf zakończony charakterystyczną "główką". Struny wykonane są z jedwabiu lub nylonu, najczęściej w liczbie 11-13. Strojone są w kwartach z zachowaniem interwału tercji między 3 i 4 struną. Brzmienie lutni cechuje się miękkim, ciepłym tonem o szerokiej skali dynamicznej. Dźwięk wydobywany jest szarpaniem palcami lub plektronem. Możliwe jest uzyskanie wibratu poprzez potrząsanie gryfem. Lutnia doskonale nadaje się do akompaniamentu, improwizacji i wirtuozowskich solówek.
Znaczenie lutni w muzyce arabskiej
Lutnia po dziś dzień pozostaje jednym z najważniejszych instrumentów muzyki Bliskiego Wschodu. Stanowi nieodzowny element zespołów takich jak takht czy fasil, wykonujących tradycyjną muzykę arabską. Często towarzyszy śpiewom religijnym, pieśniom ludowym i poezji. Solowe improwizacje lutniowe mają długą tradycję w krajach północnej Afryki i Półwyspu Arabskiego. Mistrzowie gry na lutni, tacy jak Farid Al-Atrash, są tam prawdziwymi idolami.
Qanun - tradycyjna harfa Bliskiego Wschodu
Qanun to stara odmiana harfy pochodzenia bliskowschodniego, popularna zwłaszcza w krajach arabskich i Turcji. Jej historia sięga co najmniej IX wieku, kiedy to pierwsze harfy trafiły na dwór kalifów w Bagdadzie. Od tego czasu qanun przeszedł wiele przemian, ale zawsze zachował orientalną specyfikę wyróżniającą go spośród innych harf świata.
Geneza i ewolucja qanunu
Bezpośrednią protoplastką qanunu była najprawdopodobniej perska harfa zwana czang. W średniowiecznym Bagdadzie instrument ten przyjął standardową dla regionu formę harfy kątowej z pudłem rezonansowym w kształcie trapezu. W XVIII-XIX w. qanun ewoluował w kierunku większych rozmiarów i pełniejszego brzmienia dzięki zastosowaniu skórzanych rezonatorów. Nowoczesny qanun ma zazwyczaj 78-88 strun i około 1 metra długości.
Strój i technika gry na qanunie
Qanun strojony jest w systemie kwartowo-tercjowym. Struny ułożone są parami, z których jedna stroi się kwartą niżej. Gra się na nich za pomocą specjalnych pazurków na palcach obu rąk, uderzając w struny krótkimi, szybkimi ruchami. Dźwięk wzmacniają skórzane rezonatory. Qanunista może grać akordy, melodyczne linie i złożone figuracje rytmiczne. Brzmienie instrumentu jest jasne i przenikliwe.
Qanun w muzyce tureckiej i perskiej
Qanun znajduje szerokie zastosowanie w różnych stylach muzyki orientalnej. Stanowi trzon zespołów takich, jak turecki fasil lub perski dastgah. Często towarzyszy śpiewom religijnym i ludowym pieśniom. Jest też popularnym instrumentem solowym wykorzystywanym w wirtuozowskich utworach instrumentalnych. Do najwybitniejszych qanunistów należeli m.in. Abdülbaki Nasir Dede oraz irańczyk Abdollah Davami.
Darbuka - popularny bęben ręczny
Darbuka to rodzaj bębna ręcznego spotykanego w wielu odmianach w krajach Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej. Jej charakterystyczny, metaliczny dźwięk stanowi nieodłączny element muzyki orientalnej. Darbuka z powodzeniem łączy funkcje instrumentu rytmicznego i melodyjnego.
Darbuka w rytmach muzyki arabskiej
Podstawową rolą darbuki jest zapewnienie pulsującego rytmu utworom arabskim. Wykorzystuje się ją solo lub w połączeniu z bębnem basowym, takim jak derbakeh. Darbukarz podkreśla charakterystyczne dla danego stylu wzorce rytmiczne zwane "iq'at". Szczególnie popularne są rytmy malfuf, maqsoum czy fellahi.
Odmiany i techniki gry na darbuce
Istnieje wiele odmian darbuki różniących się kształtem, wielkością i materiałem. Najpopularniejsze to ceramiczna darbuka "misrzawy" i miedziana "darbuka sharkiya". Gra się na nich czubkami palców lub całą dłonią, uderzając w środek membrany lub jej brzegi. Możliwe jest uzyskanie różnorodnych efektów dźwiękowych poprzez zmianę siły i miejsca uderzeń.
Wykorzystanie darbuki w tańcach brzucha
Sprawne władanie darbuką jest niezbędne dla muzyków towarzyszących tańcom brzucha. Darbukarz nie tylko zapewnia rytm, ale też improwizuje i "prowadzi" tancerkę swoją grą. Często naśladuje ruchy tancerki strzykaniem palców o bęben. Wirtuozowskie solówki na darbuce same w sobie stanowią widowiskowy element występów tanecznych.
Ud - krótkoszyjkowy lutnia o udowym pudle rezonansowym
Ud to odmiana lutni charakterystyczna dla muzyki Bliskiego Wschodu, zwłaszcza Persji i Iraku. Jego nazwa wywodzi się od kształtu - instrument ma bowiem pudło rezonansowe wydrążone z całego kawałka drewna, przypominające ludzką kość udową.
Historia i rozwój udu w regionie
Ud wyewoluował z arabskich lutni około X wieku. Z czasem rozprzestrzenił się po całym Bliskim Wschodzie, od Andaluzji po Indie. W perskiej i tureckiej muzyce klasycznej był jednym z podstawowych instrumentów strunowych. Współcześnie spotykany jest także w muzyce irańskiej, irackiej, azerskiej i kurdyjskiej.
Charakterystyczne cechy i brzmienie udu
Ud ma niewielkie, okrągłe pudło rezonansowe i krótki gryf ze stroikami zakończony pięciokątną "główką". Typowo ma 4 struny metalowe strojone w kwartach. Brzmi ciepło i z lekkim pogłosem. Gra się na nim szarpaniem palcami i kostką prawej ręki. Często stosowane jest granie flażoletami i przytłumianie strun lewą ręką.
Rola udu w muzyce irańskiej
W tradycyjnej muzyce perskiej ud pełnił rolę instrumentu solowego i rytmicznego. Stosowany był zwłaszcza w radifie - systemie modeli melodycznych i rytmicznych. Do dziś pozostaje ważnym instrumentem w zespołach irańskich grających muzykę klasyczną, ludową i pop. Znanymi udystami są m.in. Nasser Farhangfar i Kayhan Kalhor.
Ney - tradycyjna fletnia Bliskiego Wschodu
Ney to rodzaj fletni podłużnej, która od wieków stanowi integralną część muzyki Bliskiego Wschodu. Choć prosta w budowie, jej melancholijne brzmienie zyskało niezwykłą popularność wśród muzułmańskich mistyków.
Rodzaje i budowa neyów
Najpopularniejsze są neye wykonane z trzciny (ney-e nai). Mają 6-7 otworów palcowych i stożkowaty ustnik. Inne rodzaje to m.in. ney-e ghanoon ze srebra, ney-e haftband o 7 otworach i złożone neye morassa'. Ney ma miękki, "płaczący" dźwięk o szerokiej skali dynamicznej.
Techniki gry i brzmienie neya
Na neyu gra się techniką cyrkulacyjnego oddechu. Subtelne zmiany kierunku przepływu powietrza pozwalają uzyskać charakterystyczne wibracje i ornamenty. Neyista może grać pojedyncze dźwięki i melodie, ale także akordy i dwugłosy. Brzmienie neya zawiera wiele alikwotów, przez co ociera się czasem o granice słyszalności.
Znaczenie neya w muzyce sufickiej
Ney od samego początku był instrumentem kultury religijnej i mistycznej. Jego kontemplacyjne brzmienie idealnie współgrało z praktykami sufich, którzy widzieli w nim symbol tęsknoty duszy za Bogiem. Słynny perski poeta Rumi uczynił neya metaforą ludzkiego losu. Dziś ney towarzyszy praktykom medytacyjnym w wielu bractwach sufickich Bliskiego Wschodu.
Zurna - bliskowschodni instrument Podsumowanie
Instrumenty muzyczne Bliskiego Wschodu stanowią fascynującą i niezwykle zróżnicowaną grupę. Od stuleci wzbogacają one lokalną kulturę, będąc nośnikami tradycji i tożsamości. Każdy z omawianych instrumentów - lutnia, qanun, darbuka, ud, ney i zurna - wniosły unikalny wkład w brzmienie muzyki orientalnej. Zarówno w przeszłości, jak i dzisiaj, stanowią one serce każdego zespołu wykonującego tradycyjną muzykę regionu. Śledząc ich historię i charakterystykę możemy lepiej zrozumieć bogactwo kulturowe Bliskiego Wschodu.
Najczęstsze pytania
Jakie instrumenty są charakterystyczne dla muzyki Bliskiego Wschodu?
Do najpopularniejszych należą lutnia, qanun, darbuka, różnego rodzaju fletnie i instrumenty dęte, a także bębny obręczowe. Każdy z tych instrumentów ma wielowiekową tradycję w regionie.
Które z omawianych instrumentów są strunowe?
Strunowe instrumenty opisane w artykule to lutnia, qanun i ud. Wszystkie należą do rodziny chordofonów, czyli instrumentów, na których gra się poprzez szarpanie lub uderzanie w struny.
Jaka jest rola darbuki w zespołach muzyki Bliskiego Wschodu?
Darbuka pełni funkcję instrumentu perkusyjnego - zapewnia rytm i "puls" utworom. Często używana jest w połączeniu z bębnem basowym, tworząc sekcję rytmiczną.
Jakie brzmienie ma ney i jak się na nim gra?
Ney ma miękki, nostalgiczny, "płaczący" ton. Gra się na nim techniką cyrkulacyjnego oddechu, kontrolując strumień powietrza za pomocą palców. Możliwe jest uzyskanie wibracji i specyficznych ornamentów.
Jaka jest geneza i rola zurny na Bliskim Wschodzie?
Zurna wywodzi się ze starożytnych instrumentów dętych regionu. Do dziś jest popularna w ludowych zespołach, często w duecie z bębenkiem. Jej przenikliwe, donośne brzmienie nadaje charakterystyczny koloryt.
