Kontrabas to instrument, który od wieków fascynuje swoim głębokim, ciepłym brzmieniem. Choć rzadziej solujący niż skrzypce czy wiolonczela, odgrywa kluczową rolę w orkiestrze i zespołach jazzowych. Aby w pełni poznać jego możliwości, warto przyjrzeć się bliżej budowie i technice gry na tym niskim instrumencie smyczkowym.
Budowa kontrabasu
Pudło rezonansowe
Sercem kontrabasu jest okazałe pudło rezonansowe, wykonane najczęściej z jodły, świerku lub klonu. Ma kształt beczki lub klepsydry, z wypukłym wiekiem i spłaszczonymi ściankami bocznymi. W środku znajduje się dusza, czyli belka usztywniająca, która wpływa na jakość i wysokość dźwięku. W przedniej ściance wierzchniej wycięte są dwie esowate wycięcia rezonansowe w kształcie liter f. Pudło lakierowane jest na połysk, najczęściej na kolor brązowy lub czerwony.
Podstawowy zakres kontrabasu to trzy oktawy od kontra H do małego h. Dzięki dużej objętości pudła rezonansowego instrument ten zdolny jest wydobyć najniższe tony w całej rodzinie instrumentów smyczkowych.
Gryf i podstawek
Do wierzchniej płyty pudła przymocowany jest długi, wygięty gryf z podstrunnicą. Wykonany jest zwykle z klonu lub mahoniu i wzmacniany dwoma stalowymi prętami. Na gryfie znajduje się podstawek ruchomy, do którego przymocowane są struny. Umożliwia on precyzyjne strojenie instrumentu. Kontrabasista może go przesuwać, zmieniając napięcie strun i wysokość wydawanych dźwięków. Często stosowany jest też podstawek stały bez możliwości strojenia.
Struny i strojenie
Kontrabas wyposażony jest w cztery struny, na strojone w kwartach. Najczęściej są wykonane ze stali, rzadziej z jelit owczych owiniętych drutem stalowym. Ich grubość wynosi około 1-3 mm. Struny mocowane są z jednej strony do korb na główce gryfu, z drugiej do kołków w podstawku. Kontrabasista może je nastrajać za pomocą kluczy umieszczonych z boku gryfu lub przez obracanie kołków w podstawku.
Technika gry smyczkiem
Uchwyt smyczka i prowadzenie
Do wydobywania dźwięku z kontrabasu służy smyczek, podobny do wiolonczelowego, tyle że dłuższy i cięższy. Trzymany jest na wysokości środkowego palca, a jego prowadzenie wymaga sprawności i siły ręki. Technika gry polega na przesuwaniu smyczka prostopadle do strun, najczęściej bliżej podstawka. Ruch powinien być płynny, a nacisk równomierny.
Artykulacja i frazowanie
Oprócz klasycznego legato kontrabasiści stosują różne rodzaje artykulacji, jak detaché, martelé czy staccato. Ważne jest frazowanie, czyli łączenie dźwięków w logiczne całości za pomocą łuków smyczka. Długie frazy wymagają oddechu i precyzji ruchu. Często gra się też akcentami, podkreślając ważne nuty melodyczne.
Barwa i dynamika dźwięku
Dźwięk kontrabasu zależy od miejsca prowadzenia smyczka. Blisko gryfu jest jasny i nosowy, przy podstawku ciemny i matowy. Muzyk może go modulować, zmieniając punkt kontaktu smyczka. Kontrolując szybkość i nacisk prowadzi dynamiczną grę - od pianissima po fortissimo. Vibrato uzyskuje się przez delikatne kołysanie palców lewej ręki.
Aparat gry na kontrabasie
Postawa i trzymanie instrumentu
Ze względu na gabaryty kontrabasu, technika gry wymaga odpowiedniej postawy. Instrument trzyma się na wysokości barku, pod kątem około 30-40 stopni. Nogi rozstawione są na szerokość barków, a lewa stopa wysunięta do przodu. Ciało lekko pochylone, plecy wyprostowane. Prawa ręka prowadzi smyczek, lewa wciska struny na gryfie.
Palcowanie lewej ręki
Palce lewej ręki dociskają struny do podstrunnicy, skracając ich długość i zmieniając wysokość dźwięku. Stosuje się różne chwyty i pozycje. Kciuk często spoczywa na gryfie lub pod nim. Pozycje zmienia się przez przesuwanie ręki wzdłuż gryfu. Kontrabas ma znacznie dłuższy zasięg niż np. gitara, dzięki czemu możliwa jest gra szerokich interwałów.
Technika prawej ręki
Prawa ręka odpowiada za prowadzenie smyczka i wydobycie dźwięku. Ważne jest utrzymanie luźnego nadgarstka i naturalnego uchwytu. Kciuk lekko spoczywa na drzewcu, wskazujący prowadzi ruch, pozostałe palce stabilizują smyczek. Dłoń nie powinna ściskać smyczka, aby umożliwić swobodę ruchu i kontrolę nacisku.
Repertuar i literatura
Utwory orkiestrowe
W orkiestrze kontrabasy grają zazwyczaj partię basową, podtrzymującą harmonię. Wykorzystuje się je solo głównie w utworach romantycznych i nowoczesnych, np. symfonii Mahlera czy Rapsodii na altówkę Ravela. Sporadycznie pojawiają się też koncerty na kontrabas, jak Koncert Zimmermanna.
Sonaty i koncerty
W literaturze kameralnej i solowej kontrabas nie ma bogatej reprezentacji. Powstało kilka koncertów, m.in. Vanhala, Dittersdorfa i Bottesiniego oraz sonat Dragonettiego, które należą do kanonu. Współcześni kompozytorzy, jak Henze czy Penderecki, również pisali utwory z partią kontrabasową.
Etudy i ćwiczenia
Niezbędnym materiałem do nauki gry są etudy i ćwiczenia techniczne. Klasyczne zbiory napisał m.in. Simandl, natomiast współcześni pedagodzy, jak Rabbath, opracowali nowe, eksplorujące możliwości instrumentu. Ćwiczenia koncentrują się na technice lewej ręki, smyczka, intonacji i synchronizacji obu rąk.
Kontrabas w różnych stylach
Muzyka klasyczna i romantyczna
W tych okresach kontrabas pełnił głównie funkcję akompaniującą, podtrzymując bas. Solowe partie pojawiały się sporadycznie. Wykorzystywano możliwości instrumentu w zakresie intonacji, barwy i dynamiki, choć technika gry była dość sztywna. W Romantyzmie kompozytorzy zaczęli traktować go bardziej solistycznie.
Jazz i muzyka rozrywkowa
W jazzie kontrabas stał się jednym z podstawowych instrumentów rytmicznych sekcji. Często grane są solówki, z improwizacją i złożoną artykulacją. Stosuje się efekty, jak pizzicato czy glissanda. Również w popu wykorzystuje się kontrabas w roli instrumentu basowego i solowego.
Muzyka ludowa i etniczna
Kontrabas pojawia się w folklorze różnych krajów, często w połączeniu z akordeonem lub skrzypcami. Wykorzystuje się jego niski rejestr i możliwości akompaniamentu. Instrument ten wzbogaca brzmienie zespołów ludowych, dodając ciepła i głębi.
Typy i odmiany kontrabasu
Kontrabas klasyczny
Najpopularniejszy typ to 4-strunowy kontrabas o pudle z jodły lub klonu, z podstawkowym strojeniem. Posiada ciepłe, głębokie brzmienie i szeroki zakres. Używany powszechnie w muzyce klasycznej, jazzie i rozrywkowej. Występuje w różnych rozmiarach od 1/4 do 3/4.
Kontrabas elektryczny
Odmiana z przetwornikami, wzmacniaczem i regulowaną barwą dźwięku. Przydatny w jazzie, rocku, metalu i muzyce funk, gdzie pozwala uzyskać efektowne, mocne brzmienie. Często ma mniejsze pudło rezonansowe i inaczej rozmieszczone struny.
Kontrabasy historyczne
Starsze odmiany to m.in. violone z 6 strunami, wiolon basse de violon z 5 strunami i lutowe archiugbass. Różniły się budową i strojem. Obecnie są używane głównie w wykonaniach muzyki dawniej na instrumentach historycznych.
Kontrabas od wieków zadziwia swoim niskim, "wibrującym" brzmieniem. Jego budowa i technika gry mają wiele złożoności i niuansów. Instrument ten odgrywa ważną rolę w orkiestrze i różnych zespołach, choć rzadko występuje jako solista. Warto poznać jego bogate możliwości artystyczne i wyrazowe.
Podsumowanie
Kontrabas to fascynujący instrument o bardzo zróżnicowanych zastosowaniach. Jego budowa - okazałe pudło rezonansowe, długi gryf i specjalny smyczek - pozwala na uzyskanie najniższych tonów w rodzinie smyczków. Bogactwo barw, szeroki zasięg i zdolność do różnorodnej artykulacji sprawiają, że kontrabas wykorzystywany jest w wielu stylach muzycznych - od klasyki po jazz, folklor i muzykę rozrywkową. Choć rzadziej traktowany solistycznie, potrafi wydobyć niepowtarzalny, ciepły tembr, który wzbogaca i pogłębia brzmienie zespołu. Dla muzyka gra na tym instrumencie to nieustanne wyzwanie, wymagające techniki obu rąk, precyzji i wrażliwości. Jednak daje też ogromną satysfakcję i pozwala w pełni wyrazić się artystycznie.
