Muzyka bałkańska od wieków fascynuje swoim niepowtarzalnym brzmieniem i barwną instrumentacją. Wśród charakterystycznych dla tego regionu instrumentów znajdziemy zarówno strunowe, jak i smyczkowe, dęte, perkusyjne oraz idiofony. Każdy z nich wnosi swoiste barwy i nastroje do muzyki Bałkanów.
Instrumenty strunowe charakterystyczne dla Bałkanów
Lutnia bałkańska i jej odmiany
Jednym z najpopularniejszych strunowych jest lutnia bałkańska, występująca w kilku odmianach - bułgarskiej, serbskiej, bośniackiej czy albańskiej. Łączy w sobie cechy lutni i gitary, posiada pudło rezonansowe przypominające gruszkę oraz długą szyjkę bez progów. Wykonuje się ją najczęściej z drewna morwowego, posiada od 8 do 12 strun metalowych. Jej charakterystyczne, metaliczne brzmienie nadaje muzyce bałkańskiej swoistego kolorytu.
Tamburica - chorwacki instrument strunowy
Z Chorwacji pochodzi natomiast tamburica, strunowy instrument z rodziny lutni o owalnym pudle rezonansowym. Występuje w kilku odmianach różniących się ilością strun - najpopularniejsza tamburica samica ma ich 4 podwójne, tamburica bisernica 5 par strun. Tamburica gra zazwyczaj partię melodii w zespołach tamburiczarskich. Jej charakterystyczne, jasne brzmienie jest nieodłącznym elementem muzyki chorwackiej.
Gadulka bułgarska - skrzypce ludowe
Z kolei gadulka, pochodząca z Bułgarii przypomina skrzypce ludowe - ma płaskie, okrągłe pudło rezonansowe i 3 struny. Grana smyczkiem wydobywa z siebie ostre, przenikliwe dźwięki, które nadają muzyce bałkańskiej charakterystycznego, surowego brzmienia. Często towarzyszy bułgarskim tańcom ludowym.
Instrumenty smyczkowe w muzyce bałkańskiej
Gaida - tradycyjna bałkańska dudka
Jednym z najbardziej rozpoznawalnych instrumentów bałkańskich jest gaida - rodzaj dud, występujący w różnych odmianach na terenie Macedonii, Bułgarii, Serbii czy Rumunii. Składa się z mieszka wykonanego ze skóry koziej, dwóch melodycznych piszczałek i burdona. Odgrywa zazwyczaj partię melodii. Jej charakterystyczne, przenikliwe brzmienie jest nieodłącznym elementem muzyki bałkańskiej.
Gajdy serbskie i macedońskie
Podobne do saidy, aczkolwiek różniące się budową są gajdy serbskie i macedońskie. Mają nieco mniejszy, mieszek z koźlej skóry, z reguły tylko 1 piszczałkę melodijną i aż 4 burdony, dzięki czemu ich brzmienie jest głębsze i bardziej złożone. Nadają bałkańskim melodiom charakterystycznego, ostro-miękkiego brzmienia.
Czakan - albańska obojowata fujarka
Z kolei w Albanii popularny jest czakan, drewniany instrument dęty obojowy. Ma nieco ponad 30 cm długości, podwójną stroikową piszczałkę i 10 otworów palcowych. Wydobywa z siebie ostre, przenikliwe dźwięki, często urozmaicane specyficznym świstem i poświstem. Jest nieodłącznym elementem muzyki Albanii.
Beben i tapan - bałkańskie instrumenty perkusyjne
Beben - wielki bęben obręczowy
Wśród instrumentów perkusyjnych Bałkanów na plan pierwszy wysuwa się beben - wielki bęben obręczowy o średnicy 60-100 cm. Wykonany z drewna, obszyty skórą bydlęcą lub kozią, uderzany pałkami z miękkimi główkami. Jego niskie, głębokie dźwięki nadają rytmicznej strukturze muzyki bałkańskiej mocnego, porywającego charakteru.
Tapan - mały bęben z Bałkanów
Mniejszą odmianą perkusyjnego bębna jest tapan, spotykany w Serbii, Chorwacji i Bośni. Ma średnicę 30-50 cm, również wykonany z drewna i skóry. Jego ostre, metaliczne brzmienie wzbogaca i urozmaica rytmiczną warstwę muzyki bałkańskiej.
Daire - rodzaj tamburynu
Z kolei daire to tradycyjny instrument perkusyjny przypominający tamburyn bez talerzyków. Stanowi obręcz z napiętą skórą kozią, którą uderza się dłonią lub drewnianą pałeczką. W muzyce bałkańskiej odpowiada za rytmiczne wzbogacenie i synkopowe akcenty.
Fletnia Pana i inne aerofony bałkańskie
Fletnia Pana - tradycyjny flet prosty
Jednym z charakterystycznych instrumentów dętych Bałkanów jest fletnia Pana. Jest to tradycyjny flet prosty o długości ok. 40-60 cm, wykonany najczęściej z drewna klonowego lub wierzbowego. Posiada 5-6 otworów palcowych i wydobywa z siebie jasne, świergoczące dźwięki. Często towarzyszy ludowym tańcom i melodiom pasterskim.
Diple - podwójny fletnia Pana
Odmianą fletni Pana jest diple, czyli podwójna fletnia, składająca się z dwóch równolegle złączonych fletni. Pozwala to na grę dwugłosową i wzbogacenie melodii. Diple występuje m.in. w muzyce macedońskiej, serbskiej i bułgarskiej.
Kavalli - bałkańska odmiana fletu Pana
Natomiast w Albanii i południowej Macedonii popularny jest kavalli, stanowiący bałkański wariant fletu Pana. Różni się nieco budową i brzmieniem, posiada więcej otworów palcowych, dzięki czemu wydobywa z siebie szerszą skalę dźwięków. Jest ważnym instrumentem w miejscowym folklorze.
Cymbały i inne instrumenty idiofonowe
Cymbały - zestaw talerzyków perkusyjnych
Do grupy instrumentów uderzanych należą cymbały, czyli zestaw talerzyków wykonanych z metalu, drewna lub ceramiki. Uderzanie w nie drewnianymi pałeczkami wytwarza charakterystyczny, brzęczący dźwięk, który wzbogaca warstwę rytmiczną muzyki. Cymbały są popularne w całym regionie Bałkanów.
Kogutki - drewniane kołatki
Z kolei kogutki to tradycyjne instrumenty perkusyjne w kształcie drewnianej kołatki, spotykane głównie w Bułgarii. Uderzane o siebie lub o inne przedmioty wydają suche, stukające dźwięki. Często tworzą akompaniament do ludowych pieśni i tańców bułgarskich.
Drewienka - tradycyjne grzechotki
Natomiast drewnienka to proste grzechotki wykonywane z drewna, spotykane na Słowacji i w południowej Polsce. Ich charakterystyczne, trzeszczące brzmienie również często wzbogaca folkowe rytmy bałkańskie.
Pochodzenie i rozwój bałkańskich instrumentów
Wpływy kultur Wschodu i Zachodu
Instrumentarium muzyki Bałkanów wykazuje zarówno wpływy kultur wschodnich, tureckiej, perskiej, arabskiej, jak i zachodnich - głównie słowiańskich. Stąd też bogactwo i różnorodność bałkańskich instrumentów, łączących cechy Wschodu i Zachodu.
Instrumenty ludowe a orkiestry wojskowe
Wiele tradycyjnych instrumentów przejęły od XIX wieku bałkańskie orkiestry wojskowe, modernizując je i wprowadzając do repertuaru. Dzięki temu zyskały one szerszą popularność i rozpowszechniły się w całym regionie.
Współczesne zespoły grające muzykę bałkańską
Dzisiaj instrumenty bałkańskie są elementem folkloru, ale grywają na nich również współczesne zespoły world music i folkowe. Dzięki temu tradycyjne brzmienie Bałkanów jest wciąż obecne i rozwija się, zyskując nowe interpretacje i warianty.
Podsumowanie
Instrumenty muzyczne Bałkanów tworzą niezwykle barwną i zróżnicowaną mozaikę brzmień, łączącą w sobie wpływy Wschodu i Zachodu. Od stuleci kształtowały one niepowtarzalny charakter folkloru tego regionu, a ich dźwięki do dziś rozbrzmiewają zarówno w tradycyjnych utworach, jak i w twórczości współczesnych artystów. Za sprawą orkiestr wojskowych, a później zespołów world music, bałkańskie instrumenty zyskały popularność daleko poza swoją małą ojczyzną. Ich barwne brzmienie wciąż zachwyca i intryguje – zarówno na rodzimym gruncie, jak i na światowych scenach.
