Fortepian to niezwykle złożony i precyzyjny instrument, którego budowa i działanie fascynują od stuleci. Od czasów, gdy Bartolomeo Cristofori skonstruował w 1700 roku we Florencji pierwsze "gravicembalo col piano e forte", wiele się zmieniło w sposobie budowy i brzmieniu fortepianów. Jednak pewne kluczowe elementy pozostały niezmienne i stanowią o wyjątkowości tego instrumentu.
Budowa i rodzaje klawiszy fortepianowych
Klawisze drewniane
W większości fortepianów klawisze wykonane są z drewna. Najczęściej stosowanymi gatunkami są buk, klon i świerk. Drewno to musi być dobrze wysezonowane, twarde i sprężyste, aby zapewnić precyzję i szybkość powrotu klawisza do pozycji spoczynkowej. Klawisze pokrywa się warstwą poliesteru lub kości słoniowej, by zapewnić gładkość i trwałość. Ich kształt jest lekko wklęsły, dostosowany do naturalnego ułożenia palców. Rozmiary i waga klawiszy są zróżnicowane w zależności od wysokości dźwięku.
Klawisze plastikowe
W tańszych modelach fortepianów montowane są klawisze z tworzyw sztucznych, najczęściej z polistyrenu lub polietylenu. Są one łatwiejsze w produkcji i tańsze niż naturalne drewno. Jednak ich wadą jest mniejsza wytrzymałość i podatność na pękanie. Dlatego stosuje się je głównie w instrumentach dla początkujących pianistów.
Klawisze ze szkła akrylowego
Nowatorskim rozwiązaniem są półprzezroczyste klawisze akrylowe, które pozwalają podświetlić mechanizm fortepianu. Zapewniają efektowny wygląd, ale ze względu na kruchość szkła akrylowego mają ograniczone zastosowanie.
Mechanizm uderzenia w struny
Młoteczki uderzające w struny
Sercem fortepianu jest precyzyjny mechanizm, w którym klawisze uruchamiają specjalne młoteczki uderzające w struny. Młoteczki wykonane są z drewna (klonu, buku) pokrytego filcem. Ich umiejscowienie, kształt i waga są ściśle określone, aby uzyskać pożądane brzmienie. Im młoteczek cięższy, tym głośniejszy i mocniejszy dźwięk. Rozmieszczenie młoteczków jest charakterystyczne dla każdego producenta.
System dźwigni i klawiszy
Młoteczki poruszają się dzięki złożonemu systemowi dźwigni i klawiszy. Naciśnięcie klawisza uruchamia dźwignię, która podnosi młotek, a następnie pozwala mu opaść na struny. Im szybszy ruch klawisza, tym mocniejsze uderzenie. Dźwignie i młotki są precyzyjnie wyważone, aby zapewnić czułą reakcję na dotyk pianisty.
Pedały i tłumiki
Fortepian wyposażony jest w pedały pozwalające modyfikować brzmienie. Prawy pedał służy do podnoszenia tłumików, które łagodzą i przedłużają dźwięk. Lewy pedał zaś unosząc klucze odpycha młotki od strun, wyciszając instrument. Środkowy pedał (jeśli występuje) uruchamia specjalne mechanizmy zmieniające barwę dźwięku.
Rejestratory i ich funkcje
Rejestratory zmiany barwy dźwięku
Nowoczesne fortepiany wyposaża się w rejestratory pozwalające zmieniać brzmienie instrumentu za pomocą przełączników. Działają one na zasadzie przesuwania młotków bliżej lub dalej strun, zmieniając moc i barwę dźwięku. Rejestrator może też uruchamiać dodatkowy komplet strun lub młotków dla wzbogacenia brzmienia.
Rejestratory głośności i wzmocnienia
Innym typem rejestratorów są te odpowiedzialne za regulację ogólnej głośności instrumentu. Mogą one wzmacniać siłę uderzeń młotków, regulując napięcie sprężyn. Pozwalają też na łagodne zwiększanie głośności zamiast gwałtownego forte.
Rejestratory efektów
Istnieją rejestratory pozwalające uzyskać specjalne efekty, jak vibrato czy tremolo. Działają poprzez bardzo szybkie, pulsujące ruchy młotków lub zmiany ich położenia. Pianista może w ten sposób urozmaicić i wzbogacić swoją grę.
Rodzaje i zastosowanie piór fortepianowych
Pióra do gry staccato i legato
Kluczowym elementem kontaktu pianisty z instrumentem są pióra, czyli nakładki na klawisze. Stosuje się pióra twarde, miękkie oraz pośrednie, dobierając je do techniki gry. Twarde pióra ułatwiają szybką, odrywana grę staccato. Miękkie z kolei sprzyjają łączonej grze legato i kantilenie. Pianista dobiera pióra indywidualnie do utworu, akustyki sali i preferencji.
Dobór piór do stylu muzycznego
Oprócz techniki gry, istotny jest dobór piór do epoki i stylu muzycznego. Do Bacha czy Mozarta zaleca się jasne, wyraziste pióra. Do romantyków jak Chopin – miękkie, pozwalające na subtelny, śpiewny ton. We współczesnej muzyce często stosuje się pióra imitujące dźwięk perkusji, harfy czy dzwonków.
Wymiana i konserwacja piór
Pióra fortepianowe zużywają się i wymagają systematycznej wymiany. Zaleca się to przynajmniej raz do roku w zależności od intensywności gry. Warto także smarować pióra specjalnymi olejkami, by zachować ich elastyczność i miękkość nakładek.
Strojenie i temperacja fortepianu
Strojenie w oparciu o próbnik elektroniczny
Aby fortepian brzmiał poprawnie, musi być perfekcyjnie nastrojony. Dziś najczęściej używa się do tego elektronicznych stroików-próbników, które dokładnie wykrywają częstotliwość drgań strun i pozwalają precyzyjnie ustawić wysokość dźwięku. Stroiciel naciąga struny lub zmienia ich długość, dopasowując do wskazań próbnika.
Ręczne nastawianie temperacji
Oprócz strojenia, ważne jest ustalenie właściwej temperacji, czyli nieznacznych odchyleń pomiędzy półtonami. Dawniej robiono to ręcznie, nawiązując do tradycji historycznych. Dziś coraz częściej stosuje się temperację równomierną, aby ułatwić granie w różnych tonacjach.
Strojenie fortepianów historycznych
W przypadku zabytkowych fortepianów historycznych niezbędne jest strojenie zgodne z epoką i stylem danego instrumentu. Stosuje się więc temperacje nierównomierną lub średniotonową. Wymaga to wiedzy i wrażliwości stroiciela na historyczną stylistykę.
Nowoczesne technologie w fortepianach
Fortepiany hybrydowe i cyfrowe
Obok tradycyjnych fortepianów akustycznych pojawiły się modele hybrydowe, łączące mechanikę z elektroniką oraz fortepiany całkowicie cyfrowe. Pozwalają one na różnorodną modyfikację brzmienia i zastosowanie efektów niedostępnych w klasycznych instrumentach.
Systemy nagłośnienia i efektów
Nowoczesne fortepiany wyposaża się w systemy nagłośnieniowe z mikrofonami, przetwornikami i głośnikami. Pozwala to na wzmocnienie i kształtowanie barwy dźwięku, zastosowanie efektów jak echo, pogłos czy modulacja. Rozszerza to wyraziste możliwości brzmieniowe.
Rejestracja i odtwarzanie dźwięku
Wbudowane systemy audio umożliwiają także rejestrowanie gry pianisty i odtwarzanie nagrań. Jest to przydatne zarówno do celów ćwiczeniowych w nauce gry, jak i tworzenia nagrań studyjnych. Technologia znacząco poszerza zastosowanie współczesnych fortepianów.
Podsumowując, fortepian to niezwykle złożony instrument łączący w sobie wiele elementów mechanicznych i elektronicznych. Ich współdziałanie w rękach utalentowanego pianisty pozwala wydobyć niepowtarzalne brzmienie, które zachwyca od stuleci. Nowe technologie otwierają fascinated możliwości rozwoju tego wyjątkowego instrumentu w przyszłości.
Podsumowanie
Fortepian, choć funkcjonuje w niezmienionej od wieków formie, wciąż ewoluuje wraz z postępem technologicznym. Klasyczna mechanika łączy się z nowoczesną elektroniką, tworząc coraz doskonalsze instrumenty. Jednak najważniejszy pozostaje człowiek - pianista, który swoją pasją, talentem i wrażliwością ożywia bezduszny mechanizm. To właśnie on wydobywa z fortepianu niezwykłe brzmienie, poruszające serca słuchaczy na całym świecie.
