Akordeon to instrument, który cieszy się niesłabnącą popularnością od blisko 200 lat. Jego charakterystyczne, rozpoznawalne brzmienie towarzyszy zarówno muzyce klasycznej, ludowej, jak i rozrywkowej. Wbrew pozorom akordeon ma bardzo bogatą i ciekawą historię, a jego konstrukcja ewoluowała na przestrzeni dziesięcioleci. Instrument ten wymaga wprawnych rąk i wielu godzin ćwiczeń, aby w pełni wykorzystać jego możliwości. Zarówno początkujący, jak i zaawansowani melomani mogą odkrywać piękno gry na akordeonie. Ten wszechstronny instrument oferuje szeroki wachlarz brzmień i rejestrów, pozwalając wykonywać utwory od prostych melodii ludowych po skomplikowane kompozycje wirtuozowskie. Akordeon od lat gości na estradach koncertowych i festiwalach, towarzyszy zespołom folkowym, a także pojawia się w filmach i programach telewizyjnych. Niniejszy artykuł przybliża historię, budowę i rodzaje akordeonów, sposoby nauki gry, repertuar i obecność tego niezwykłego instrumentu w kulturze.
Historia akordeonu i jego rozwoju
Początki akordeonu w XIX wieku
Historia akordeonu sięga pierwszej połowy XIX wieku, kiedy to w 1822 roku Friedrich Buschmann skonstruował w Berlinie prototyp tego instrumentu, nazwany "handäoline". Była to niewielka harmonijka ustna z miechem powietrznym. W 1829 roku Cyrill Demian wprowadził ulepszenie, dodając klawiaturę z przyciskami, dzięki czemu można było grać akordy. Stąd wzięła się nazwa "akordeon". W połowie XIX wieku akordeony zyskały większą popularność, a ich produkcja rozpoczęła się na większą skalę m.in. we Włoszech i w Niemczech. Instrumenty były początkowo nieduże, z kilkoma basami i przeważnie jednym głosem. Wykorzystywano je głównie w muzyce ludowej i rozrywkowej.
Udoskonalanie konstrukcji w XX wieku
Przełomowym momentem było skonstruowanie na początku XX wieku akordeonu chromatycznego przez włoskiego producenta Paolo Sopraniego. Dzięki niemu akordeon zyskał chromatyczną, pełnowymiarową klawiaturę fortepianową. Umożliwiło to granie w różnych tonacjach i wykonywanie bardziej złożonych utworów. W latach 30. powstał akordeon guzikowy, a po II wojnie światowej - akordeon pianinowy. Wprowadzono mechanizmy rejestrowe, zwiększające możliwości brzmieniowe. Nowe technologie, lepsze materiały i precyzyjna produkcja pozwoliły tworzyć coraz doskonalsze akordeony.
Współczesne akordeony cyfrowe
Obecnie produkowane są akordeony cyfrowe, wyposażone w elektroniczne brzmienia i efekty dźwiękowe. Pozwalają one na jeszcze większą różnorodność i bogactwo barw instrumentu. Niektóre modele mają MIDI, co ułatwia granie z akompaniamentem komputerowym. Rozwój technologii wpłynął na konstrukcję współczesnych akordeonów, czyniąc je bardziej wszechstronnymi i zaawansowanymi.
Budowa i działanie akordeonu
Klawiatury i przyciski
Podstawowymi elementami akordeonu są dwie klawiatury - dyskantowa (prawa) i basowa (lewa), a także przyciski i guziki pośrodku lub z boku instrumentu. Klawiatura dyskantowa (melodyczna) jest chromatyczna, zawiera od 61 do 92 klawiszy i umożliwia granie melodii. Klawiatura basowa służy do wydobywania akompaniamentu akordowego i jest dzielona na sekcje basowe oraz chromatyczne. Przyciski i guziki aktywują miech i pozwalają regulować jego działanie.
Miech i rejestry
Kolejnym ważnym elementem jest składany miech powietrzny. To on odpowiada za brzmienie instrumentu. Im mocniej grający porusza miechem, tym głośniejszy dźwięk. W akordeonach znajdują się też mechanizmy rejestrowe, czyli przełączniki zmieniające barwę brzmienia. Pozwalają one na uzyskanie różnych kombinacji głosów - od jednego do kilku jednocześnie.
Systemy basowe
Istnieją różne systemy basowe w akordeonach - wykorzystujące standardowy układ klawiszy lub bardziej złożone rozwiązania, jak np. basy krzyżowe czy wachlarzowe. Wpływają one na możliwe do zagrania akordy i akompaniament. Najczęściej spotykany jest system C-griff (C-dur).
Rodzaje akordeonów i ich zastosowanie
Akordeony klasyczne
Do gry w muzyce poważnej służą akordeony klasyczne lub koncertowe. Mają bogate możliwości brzmieniowe, duży zakres dynamiczny i precyzję wykonania. Posiadają zazwyczaj 4-5 głosów. Często spotykane są wersje z dodatkowymi przyciskami ułatwiającymi grę szybkich pasaży. Używane są przez wirtuozów w filharmoniach i na estradach koncertowych.
Akordeony rozrywkowe
Do gry lżejszej, rozrywkowej muzyki przeznaczone są akordeony guzikowe lub pianinowe. Mają mniejszy zakres tonalny, za to charakterystyczne, donośne brzmienie. Sprawdzają się w zespołach i do akompaniowania piosenkom. Często stosowane w muzyce ludowej, folkowej czy pop.
Akordeony ludowe i muzyka folkowa
W polskiej muzyce ludowej i folkowej popularne są diatoniczne akordeony guzikowe, zwane potocznie "heligonkami". Mają one ograniczoną, diatoniczną skalę i mniejszą ilość basów. Ich charakterystyczny, donośny dźwięk dobrze komponuje się z instrumentami ludowymi.
Nauka gry na akordeonie
Zasady i technika gry
Aby nauczyć się dobrze grać na akordeonie, potrzebne są systematyczne ćwiczenia. Na początku warto zapoznać się z budową instrumentu i postawą przy grze. Istotna jest praca nad miechem - panowanie nad jego ruchem i siłą nacisku. Ćwiczy się zasady prowadzenia melodii na klawiaturze dyskantowej oraz wydobywania akompaniamentu na basach. Ważnym elementem jest też opanowanie mechanizmów rejestrowych.
Ćwiczenia i etiudy
Podstawą nauki są proste ćwiczenia i etiudy, rozwijające palcówkę, technikę miechową i umiejętności muzyczne. Stopniowo wprowadza się utwory o większym stopniu trudności, z ciekawszymi partiami akordeonu. Wszystko po to, by nabyć biegłość i swobodę w grze.
Akordeon w szkołach muzycznych
Naukę gry na akordeonie można rozpocząć w ramach zajęć w szkołach muzycznych. Obejmuje ona zarówno grę solową, jak i w zespołach akordeonowych. Uczniowie poznają repertuar, przygotowują się do egzaminów i występów. To dobra droga do opanowania instrumentu.
Muzyka i kompozytorzy na akordeon
Utwory klasyczne i wirtuozowskie
Na akordeonie można wykonywać dzieła klasyków, jak Bacha, Mozarta czy Beethovena w transkrypcjach na ten instrument. Powstają też specjalnie skomponowane utwory wirtuozowskie, pozwalające w pełni wykorzystać jego możliwości techniczne. Do kompozytorów tworzących na akordeon należą m.in. Semionow, Lips czy Angelis.
Muzyka ludowa i rozrywkowa
Akordeon doskonale sprawdza się w folklorze - wykonuje się na nim polki, oberki, mazurki. Jest też popularny w muzyce rozrywkowej - jazzowej, pop czy rockowej. Stosowany w zespołach ludowych i weselnych oraz jako instrument solowy.
Polscy kompozytorzy i artyści
W Polsce akordeon traktowany był początkowo jako instrument ludowy. Z czasem zyskał jednak uznanie kompozytorów - tworzyli dla niego m.in. Kurpiński, Noskowski, Twardowski. Obecnie koncertują u nas wirtuozi akordeonu jak Antoni Wit czy Krzysztof Dobrek.
Akordeon na scenie i w kulturze
Koncerty i festiwale
Akordeon od wielu lat gości na estradach filharmonii i sal koncertowych, gdzie występują wybitni soliści. Organizowane są specjalne festiwale poświęcone temu instrumentowi, jak np. Festiwal Akordeonu w Warszawie. Można na nich posłuchać zarówno muzyki poważnej, jak i rozrywkowej.
Akordeon w zespołach
Jest też częstym gościem na scenach folklorystycznych w wykonaniu kapel ludowych. Pojawia się w składach zespołów jazzowych, rockowych, a nawet metalowych. Jego charakterystyczny dźwięk wzbogaca brzmienie tych grup.
Obecność w mediach i sztuce
Akordeon pojawia się także w filmach, serialach, grach wideo. Słychać go w muzyce filmowej - np. we francuskich komediach z Cyfrowym Akordeonem Xaviera Delette'a. Jest też inspiracją dla poetów, malarzy i fotografików. Ten barwny instrument na trwale zapisał się w kulturze.
Podsumowanie
Akordeon, mimo pozorów skromnego instrumentu ludowego, ma niezwykle bogatą i ciekawą historię sięgającą XIX wieku. Jego konstrukcja i możliwości brzmieniowe rozwijały się przez dziesięciolecia, by stworzyć współczesny, wszechstronny instrument. Dzięki wysiłkom kompozytorów, producentów i wykonawców akordeon z powodzeniem podbija estrady koncertowe na całym świecie. Jest nieodłącznym elementem folkloru, ale też cenionym solistą w filharmoniach. Od prostych melodii ludowych po wirtuozerskie popisy – zakres jego zastosowań jest ogromny. Barwny, rozpoznawalny dźwięk akordeonu na stałe wpisał się do historii muzyki.
